مژگان زارع شهرکی

اکوسیستم‌های آب شیرین به ویژه رودخانه‌های بزرگ برای انسان بسیار مهم بوده و در بخش‌های مختلف کاربردهای مختلف دارد. درنتیجه این کاربری­ها، وضعیت اکولوژیک آنها به شدت تغییر کرده و می‌کند. یکی از عناصر کیفی کلیدی که برای توصیف وضعیت منابع آبی مورد توجه است، داده‌های مربوط به جوامع ماهیان می­باشد. هدف این مطالعه توسعه یک شاخص چندپارامتری به منظور ارزیابی کیفیت اکولوژیک اکوسیستم‌های رودخانه‌ای بر اساس ساختار جوامع ماهیان در حوضه رودخانه کارون است. به منظور انجام این پژوهش، 54 ایستگاه انتخاب و نمونه‌برداری از جوامع ماهیان و آب در فصل تابستان سال 1398 انجام گردید. نمونه‌برداری در هر ایستگاه در محدوده طولی 200 متر از رودخانه و با استفاده از الکتروشوکر صورت گرفت. نمونه‌ها با استفاده از فرمالین 10٪ تثبیت و برای شناسایی به آزمایشگاه ماهی‌شناسی دانشگاه صنعتی اصفهان منتقل و با استفاده از کلیدهای شناسایی معتبر تا سطح گونه شناسایی شدند. نمونه‌های آب در سه تکرار برداشت و به منظور اندازه‌گیری پارامترهای فیزیکوشیمیایی به آزمایشگاه مرکزی دانشگاه صنعتی اصفهان منتقل شده و طبق روش‌های استاندارد اندازه‌گیری شدند. پارامترهایی از قبیل موقعیت ایستگاه‌ها، ارتفاع، شیب، عمق آب، عرض رودخانه، سرعت جریان آب، اندازه ذرات بستر، میزان تغییرات در حاشیه و بستر رودخانه، میزان پوشش گیاهی در محل نمونه‌برداری اندازه‌گیری و ثبت شد. شرایط حداقل آسیب دیده با استفاده از 11 پارامتر فیزیکوشیمیایی آب و شش پارامتر فیزیکی زیستگاه با استفاده از آنالیز مؤلفه‌های اصلی و با بهره‌گیری از مؤلفه اول که تعیین کننده بیشترین میزان تغییرات در مجموعه داده‌هاست، تعیین شد. در این طبقه‌بندی گروه‌های حداقل، متوسط و حداکثر آسیب دیده به ترتیب شامل 14، 26 و 14 ایستگاه بود. به منظور توسعه شاخص چندپارامتری با استفاده از جوامع ماهیان، 54 معیار اولیه با توجه به ترکیب و غنای گونه‌ای، عادات تغذیه‌ای، وضعیت تولیدمثلی، وضعیت مهاجرت و اولویت‌های زیستگاه محاسبه شد و در آنالیزها مورد استفاده قرار گرفت. توانایی معیارها در شناسایی سطوح مضر عوامل استرس‌زا با استفاده از همبستگی آنها با عوامل غیر زیستی مورد سنجش قرار گرفت و در نهایت بعد از انجام آنالیزهای مختلف، 15 معیار گزینش شد. با توجه به نحوه پاسخ‌دهی معیارها به پارامترهای غیرزیستی، معیارها به دو گروه مثبت (آنهایی که با افزایش آشفتگی کاهش می­یابند) و منفی (آنهایی که با افزایش آشفتگی افزایش می­یابند) تقسیم و با استفاده از معادلات ریاضی امتیازدهی شدند. در پایان، بهترین شاخص با توجه به بهترین ترکیب از معیارهای منتخب ساخته و ارایه شد. شاخص مذکور از هشت معیار شامل؛ فراوانی نسبی گونه‌های بومی و بومزاد، فراوانی نسبی گونه‌های متعلق به خانواده کپورماهیان، فراوانی نسبی گونه‌ها در آب‌های با سرعت جریان آرام، غنای نسبی گونه‌های مهاجر، غنای نسبی گونه‌های وابسته به بسترهای دارای پوشش گیاهی، غنای نسبی گونه‌های متعلق به خانواده کپورماهیان سرمخروطی، غنای نسبی گونه‌های گیاه‌خوار و تعداد گونه‌های ساحلی تشکیل گردیده است. شاخص پیشنهاد شده توانست ایستگاه‌های مورد مطالعه در حوضه کارون را از نظر کیفیت آب به 16 ایستگاه در وضعیت خوب، 5 ایستگاه متوسط و 29 ایستگاه بد طبقه‌بندی نماید. کارایی تمایز شاخص مورد نظر 81/6 درصد برآورد گردید که نشان دهنده کارایی و قابلیت خوب آن برای ارزیابی کیفیت زیست‌بوم‌های آب‌های جاری در حوضه رودخانه کارون است.